Nafarroako euskalkiak

Aezkera

Bonapartek mendebaldeko behe nafarreraren barnean sartu zuen hizkera hau. Hala ere, esan daiteke nortasun sendokoa dela eta beregaina hein handi batean.

Gaur egun bizirik badago ere Eazkoan, galbidean da: hiztunak ugari izan arren, transmisio naturala ia-ia etenik dago.

Aezkeraz idatzitako literatura lanak urriak dira. Halarik ere, bada zenbait erlijio lan. Ikertzaileek, ordea, hizkera hau xeheki aztertu dute obra hauetan: Aetzen uskara (dibulgazio lana) edo Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa (oso ikerlan zehatza).

Non mintzatzen da?

Aezkoako ibarrean mintzatzen den euskara da. Bonaparte printzeak bere sailkapenean mendebaldeko behe nafarreratzat jotzen du Aezkoako euskara. Baina ezin uka oso nortasun berezia duela eta agian beregaingo euskalkitzat jo daitekeela. Horrela egiten da Orotariko Euskal Hiztegian, eta baita liburu honetan ere.

Berriki egindako doktoretza tesi batek, Iñaki Caminorenak, xehero ikertu du aezkera. Datu berri hauekin aezkera nafarrera deitutako euskalkiaren barrenean sartu du Koldo Zuazok.

Historia eta literatur erabilera

Euskalki hau itzali hurren dago, nahiz eta zaraitzuera baino biziago dagoen. Oraindik badira euskalki honetako hiztun franko, baina salbuespenez ez bada, transmisio naturala etenda dago.

Euskalki honek ez du literatur erabilerarik izan, alde batera utzita, noski, gai erlijiosodun gaia ardatz duten liburuak.

Aezkeraz idatzitako liburuak urriak badira ere, aezkerari buruzko liburuak badira. Aetzen uskara izeneko liburuan aezkera zabaltzeko ahalegina egiten da, era ireki eta errazean, Horretaz gain Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa izeneko liburuan euskalki honi buruzko informazio zehatza aurkituko dugu.

Hiztegi erkatua

Aezkera	Batua	Hegoaldeko goi nafarrera
Alkea	Lotsa	Alkea
Biloa/Eilea	Ilea	Biloa/Illea
Biarria	Belarria	Biarrie
Lanoa	Lainoa	Lañoa
Ordua	Ordua	Ordua/ordue
Burdina	Burdina	Burdina
Ortzilarea	Ostirala	Ortzilaria/ortzileria
Bortz	Bost	Bortz
Irur	Hiru	Iru
Arratiua	Arratoia	Arratoia
Laurogei	Larogei	Lauetanogei
Ongi etorri	Ongi etorri	Ongi etorri
Erran	Esan	Erran
Gira	Gara	Gara
Gizon gau	Gizon hau	Gizon gau/au

Euskalkiaren ezaugarriak

• -i bokalaren ondotik ez da n-ren asimilazio bustidurarik gertatzen: Amaberkina, einik
• -i bokalerdiaren ondotik ere ez (bai hegoaldeko goi nafarreran eta zaraitzueran): oines.
• Zaraitzueran bezala, ez dago bokal harmoniarik.
• Ai diptongoa ei bihurtu da askotan: orei, bezein…
• Maiz gertatu da hitz barrengo bokal bat galtzea (sinkopa), atra, abrats, abre, etxetra.
• Joan, jarri, jende eta antzeko hitzetan, aezkerak, x- du hasierako soinua: xan.
• Aezkoan ongi bereizten dira nor eta nork pluralean ere(-ak eta –ek).
• Instrumentala beti -s da: karreteras, karreteras.
• Erakusleek hasierako g- bat ageri dute: gau, gori, gor etab.
• Izenorde intentsiboak ekialde eitekoak dira: guhaur, nihaur etab.
• Hegoaldeko goi nafarreran bezala, lehenaldiko adizkietan -n falta da: zire.
• Nor-nori-nork saila egiteko -erau-erroa erabiltzen da (-au- laburtua): dauzunak.
• Normal erabiltzen dira -rik erantsitako partizipioak: baia goixtar buelta eginik gandik.
• Galdegilerik gabeko galderetan -a aditz atzizkia erabiltzen da.
• Aezkeran -te/tze-dun aditz izenen objektua genitiboan jar daiteke: haginein atratzera.
• Hitzak ekialdekoak dira: oino ‹ oraindik, bertze ‹ beste, igorri ‹ bidali.

Aezkera
Goiti fan bea’uzie mendira? Pues egu zindute eun ona gor goiti fateko kotxekin. Ikusto’uzie peina gori? Gorren gainean mendia biziki ona da, freskoa, gou beino anitzes freskoao, ta ezpeita llanoik eta ja ere egu. Gen ezta gor goiti yon ere llanoik, ez. Ta gero bertze alderdi’atera ere bada karretera fateko.

Euskara batua
Gora joan behar duzue mendira? Ba gaur zenuten egun ona hor gora joateko kotxearekin. Ikusten duzue haitz hori? Horren gainean mendia oso ona da, freskoa, hau baino askoz freskoagoa, eta ezpaita lainorik eta ezer ez gaur. Han ezta hor gora inon ere lainorik, ez. Eta gero beste alderdi batera ere bada errepidea joateko.

Gaztelera
¿Vais a subir, al monte? Pues hoy teníais un buen día para subir con el coche.
¿Veis esa peña? Encima de ella el monte es muy bueno, fresco, mucho más fresco que esto, y porque no hay ni niebla ni nada hoy. Allí arriba no hay nada de niebla. Y luego por otro lado también hay carretera para ir.

Entzun Aezkera