Pódcast

Euskara Izarbeibarko hizkuntza arrunta izan da XIX. mendearen bigarren erdira arte. Mintzairaren transmisioa, oro har, 1840tik aurrera eten zen, baina XX. gizaldiaren lehen hamarkadetan, artean ere bazen euskaldunik herri horietan, ahozko eta idatzizko lekukotasunek frogatu duten bezala.

Artaxoa herri biziki euskalduna izan da XIX. mendea aski sartu arte. Anitz dira hori frogatzen duten lekukotasunak, toki-izenez gain. Horien artean aipagarria da Artaxoako gazte koadrila baten aurkako auzi bat, 1815ekoa. Horretan, Mendigorriko andre batek lekukotza garrantzitsu bat eskaini zuen: Artaxoako gazte haiek beren artean euskaraz mintzatzen ziren.

Euskara estuki lotuta dago Pirinioetako ibarrekin. XVIII. mendean erlijio testu, prediku eta kristau-ikasbideak daude; baina horietaz gain, XIX. mendearen azken herenean Nafarroan sortu zen euskal kulturaren loraldia Zaraitzun ere antzeman zen eta hainbat izen dira aipatzekoak: Pedro Jose Samper jaurrietarra eta Jose Urrutia otsagabiarra XIX. mendean. Hurrengo gizaldiaren hasieran, berriz, nabarmentzekoak dira euskal pizkundearekin bat eginez, Ciriaco eta Federico Garralda aita-semeak, biak ere Otsagabiko semeak.

Euskarak atzera egin zuen XIX. mendean Nafarroako lurralde zabalean: Erdialdean, Iruñerrian eta beste zenbait lekutan, hain zuzen ere. 1800ean, konparaziora, artean ere Orbaibarren, Izarbeibarren eta Artaxoan mintzatzen zen. Handik ehun urtera, ordea, muga askoz ere iparralderago zegoen. Galeraz oharturik, euskararen aldeko lehen ekimenak sortu ziren. Lehena, Nafarroako Euskara Elkargoa.

XX. mendearen hasieran berpizkundea gertatu zen euskal kulturan, literaturan, irakaskuntzan, prentsan. Nafarroako Diputazioak, adibidez, Euskaltzaindiaren eta Eusko Ikaskuntzaren sorreran parte hartu zuen. Iruñean bertan, Euskararen Adiskideak elkartea sortu zen. Nafarroako idazleen artean, Fermin Irigaray Larreko auriztarra, Jose Agerre eta Alexander Tapia Perurena iruindarrak eta Aita Damaso Intzakoa nabarmendu behar dira.

XX. mendearen lehen herenean, Nafarroako euskalgintzak indarra hartu zuen. Iruñeko hiru emakume nabarmendu ziren mugimendu hartan buru-belarri aritzeagatik; hirurak adiskideak, maistrak, San Jose plazako Ikastetxe Normalean ikasitakoak, irakaskuntzako pedagogia-molde berriaren zaleak eta euskararen aldeko ekimen orotan parte-hartzaileak. Besteak beste, Iruñeko lehen euskal eskolaren sorreraren sustatzaileak izan ziren.

Nafarroako Diputazioaren Euskeraren aldeko Sailaren ekimenen artean, Principe de Viana euskarazko aldizkaria aipatu behar da. 1966tik aurrera 7.000 ale banatu ziren doan beste horrenbeste etxetan. Gai asko jorratzen ziren, herriz herriko albisteekin batera beste anitz ere, begirada 60ko hamarkadan gertatzen ari ziren aldaketa handietan pausatuta. Gazteei ere lekua utzi zitzaien “Arnas Berri” izeneko atalaren bidez, indar handiz zetorren belaunaldiari ahotsa emateko.

Perpetua Saragueta mezkiriztarrak, Gerra Zibilaren aitzinean, hainbat argitalpenetan idatzi zuen: Pensamiento Navarron, La Voz de Navarran, Argian eta Baionako Eskualdunan. Mikaela Labaien leitzarrak ere Gerra aurrean hasi zen, Zeruko Argia eta Amayur astekarietan; eta gerra ondoren, Argia eta Plazaola aldizkarietan. Feli Setoain luzaidarrak Luzaide izenburuko parrokia-orrian hasi zen idazten 1960 aldean, eta gero, Nafarroako Diputazioak plazaratutako Príncipe de Viana aldizkarian, 1966tik aitzina.

Entzierroaz eta Sanferminez artikulu andana idatzi zuten zenbait kazetarik euskaraz Iruñeko prentsan, 1910etik aurrera artikulu sorta ederra plazaratu baitzen harat-honat hiriburuko erdal egunkarietan. Haien artean daude Jose Agerre, Enrique Zubiri Manezaundi eta, bereziki, Fermin Irigaray Larreko eta Agustin Irigarai Apat Lepazar. Azken honek, 1918an, euskarazko lehen artikulua idatzi zuen entzierroari buruz, arras idazki irrigarria, gainera.

Irainak, biraoak eta hitz itsusiak, guztiak auzietako idazkietatik ateratakoak, eskribauek euskaraz jasoak, gehienak XVI. eta XVII. mendeetakoak, Nafarroako Artxibo Nagusian gordeak. Jendeak bere egunerokoan erabiltzen zituen irainak Iruñerrian, Iruñean berean bai eta beste eskualde batzuetan ere euskarak zuen indarraren erakusgarri dira.