Pódcast

Iruñera mendez mende etorritako bidaiari eta bisitariek euskarari buruz esandakoak gogoratuko ditugu. Guztiei euskara harrigarri egin zitzaien eta hirian mintzairak zuen indarra nabarmendu zuten. Bost lekukotasun dira aipagai: Al-Himyari izeneko geografo arabiarra (924. urtean); Von Harf noble aleman gazte erromesa (XV. mende bukaeran); XVII. mendearen hasierako noble poloniar bat; Jacques Faget de Baure biarnesa, Paueko Nafarroako Parlamentuko azken idazkaria (1784an); eta Wellington jeneralaren August Frazer ofiziala (1813an).

Iruñeko euskal toponimia hiriko dokumentaziorik zaharrenean ageri da, hiriaren izenetik beretik hasita; eta gaur ere, euskarazko toki-izen berriak sortzen dira. Euskal toponimia hiri osoan dugu ausarki: urbanizatu gabeko guneak, auzoak, kaleak… Iruñeko landa eremuan euskal toponimia erabat nagusitzen bada ere, agiri ofizialetan jasotako kale izenetan, aldiz, gutxiagotan agertzen dira, baina izan badira. Izan ere, garai batean kaleen izen asko euskaraz baitziren.

Juan Beriainek bi liburu idatzi zituen ele bitan, biak Iruñeko moldiztegi batean XVII. mendearen hasieran inprimatuak. Liburuen sarreretan idatzitakoak dira azpimarratzekoak: batetik, berak Iruñeko euskara moldean idazten duela, horixe baita Nafarroako Erresuman ulergarriena eta zabalduena; eta bestetik, munduko herri orok bere hizkuntza estimatu behar duela; Nafarroaren kasuan, euskara.

Nafarroako unibertsitate giroko bostehun bat lagunek egindako eskaerari erantzunez, Diputazioak Euskera Bizkortzeko Saila sortu zuen, euskararen atzerakadari aurre egiten saiatzeko. Hamaika ekitaldi burutu zituen: haur euskaldunendako diru sariak; bertsolari txapelketak; euskarazko ekitaldiak, argitalpenak, antzezlanak, etab. diruz laguntzea; Principe de Viana euskarazko aldizkaria eta Nafarroako lehen ikastolak sortzearen aldeko lan ixila.

Bestela uste bada ere, Nafarroan helduak euskalduntzeko lehen euskaltegiak duela 100 urte baino lehenagokoak dira. Hau da, ez dira duela lau hamarkada inguru hasi. Izan ere, XX. mende hasieran, “Euskal katedra” edo “Euskal akademia” esaten zitzaien, hots, “Cátedra Vasca” o “Academia de la lengua vasca”. Gerrak ekarritako etenaren ondotik, 1950ean, Nafarroako Diputazioak lehen euskaltegi publikoa sortu zuen Iruñean: Euskararen Akademia.

Mariano Mendigatxa (1832-1918) Bidankozen sortutako nekazaria izan zen. Ederki egiten zuen euskaraz eta idazteko nola halako erraztasuna bazuen. Idazkien artean itzulpen bat edo beste ere egin zuen. Bonaparte hizkuntzalariaren laguntzailea izan zen, bai eta Azkuerena ere. Azkueri bidalitako gutunak dira nabarmentzekoak, dela erronkarieraren lekukotasuna direlako, dela Bidankozeko ohitura eta usadio anitzen berri ematen dutelako.

Napoleonen soldaduek Iruña hartu zutenean, gobernadore militarrak ezarri zituzten, eta horietako bat Reille gobernadorea izan zen. Reillek bi bando eman zituen euskaraz “bidelapurrak” harrapatzeko. Bidelapurrak Espoz Mina eta haren agindupeko gerrillari buruak ziren. Haien artean, Felix Sarasa Txolin, Berriogoitikoa eta Artikako alkate izana. Espoz Minaren ordezkari militarra izan zen, eta ia ez zekien gaztelaniaz, euskaldun hutsa zen.

“Euskeraren Adiskideak”, Iruñean 1920ko hamarraldian sortutako elkarte euskaltzalea izan zen, ideologia zabaleko askotariko jendeak osatua. Euskararen alde hamaika ekitaldi antolatu zituen, besteak beste, sariketak, euskal festak eta jaialdiak. Elkarte honi ere zor zaio, 1931n, Iruñeko lehen euskal eskolaren sorrera.

Berriki agertu diren agiri historikoen arabera, Erriberako herri honetan, XIV. mendearen bukaeran, oso ugariak dira euskarazko toki-izenak. Hori oso adierazgarria da, herria geografikoki non kokatua dagoen ikusita. Toki-izen horiek Nafarroako Errege Artxibo Nagusian agertu ziren eta, adituen esanetan, garai hartan oraindik ere Murillo el Fruton euskara mintzatzen zela adierazten dute.

Frogatua dago, Erdi Aroan, Erribera zabaleko zenbait tokitan euskara mintzatu zela. Erdi Aroa atzean utzita ere, euskara ez zen arrotz izan Nafarroako hegoaldean, artean Erresumako jende gehiena euskalduna zenean. XX. mendean, Euskaltzaindiko kideen artean hiru ziren Erriberakoak: Caparrosoko Celestino Peralta, Tuterako Jose Maria Iribarren eta Zarrakazteluko Marcelino Garde euskaltzain urgazleak.